W wyniku bezpośrednich rozmów z dnia 23 VIII 1939 roku zawarto w Moskwie pakt o nieagresji pomiędzy Związkiem Sowieckim a III Rzeszą, zwany paktem Ribbentrop-Mołotow. Najważniejszą częścią umowy był dołączony tajny protokół, który faktycznie dzielił strefę wpływów pomiędzy Niemcami a Związkiem Sowieckim. Na obszarach należących do II RP strefy interesów Niemiec i ZSRS miały przebiegać wzdłuż linii rzek: Narwi, Wisły i Sanu. Jednak na skutek działań wojennych pierwotne ustalenia zostały zastąpione nowymi, w wyniku których Niemcy zrzekły się Litwy, a ZSRS zrezygnował z terenów między Wisłą a Bugiem.
17 września 1939 roku Armia Czerwona wkroczyła na terytorium Polski. Pierwszym celem agresji sowieckiej były strażnice Korpusu Ochrony Pogranicza, które były zaskoczone i nieprzygotowane do obrony.
Na zajętych ziemiach Sowieci rozpoczęli wprowadzanie „ładu komunistycznego”. W realizacji tego zamiaru przeprowadzono aresztowania osób, mogących mieć wrogie nastawienie do komunizmu. Aby ustalić ich personalia posłużono się zasobem archiwów państwowych, zeznaniami aresztowanych, a także informacjami pochodzącymi od siatki agenturalno-informacyjnej. Przede wszystkim w zainteresowaniu Sowietów byli urzędnicy administracji państwowej, policjanci, żandarmi, działacze polityczni i społeczni, księża, właściciele ziemscy. Wiele osób zostało aresztowanych za działalność przedwojenną i za sam fakt przynależności do organizacji społecznej lub politycznej. Jednym z organów wymierzającym kary było pozasądowe Kolegium Specjalne (Osobnoje Sowieszczanije-OSO) przy NKWD ZSRR. Organ ten rozpatrywał sprawy i orzekał na podstawie materiałów zebranych w toku śledztwa. W zakresie kompetencji OSO było wydawanie zaocznych wyroków do 8 lat „poprawczego obozu pracy” (ITŁ) lub „kolonii pracy poprawczej” (ITK), a także do 5 lat zesłania. Do Kolegium kierowano przede wszystkim sprawy, które z uwagi na niewielką ilość zebranego materiału dowodowego nie mogły być rozpatrywane przez sądy. Najczęściej skazywano w myśl przepisów kodeksu karnego Białoruskiej SRR z: art. 72 k.k. (kontrrewolucyjna propaganda lub agitacja), 74 k.k. (element społecznie niebezpieczny) i 76 k.k. (kontrrewolucyjna działalność organizacyjna). Według źródeł sowieckich na terenie „Zachodniej Białorusi” już na dzień 22 października 1939 roku aresztowano 4315 osób, a wśród zatrzymanych byli głównie Polacy. Pod pojęciem „Zachodniej Białorusi" należy rozumieć obszar obejmujący województwa: białostockie (bez powiatu suwalskiego i większej części augustowskiego), nowogródzkie, poleskie oraz powiat: łomżyński, ostrołęcki, ostrowsko-mazowiecki. W skład „Zachodniej Białorusi” wchodziło również województwo wileńskie z wyłączeniem Wilna i pasa ciągnącego się od Turmontu po Oranę.
W archiwum IPN w tzw. zbiorze akt wschodnich przechowywane są kopie akt spraw karno-śledczych, dotyczących m.in. członków polskich organizacji niepodległościowych działających na terenach II Rzeczypospolitej, pozyskane z białoruskich archiwów. W skład dokumentacji wchodzą m.in. nakazy aresztowania, protokoły przesłuchań, opisy rewizji, ankiety aresztowanych polskich obywateli, wyroki sądowe. Także materiał zawiera decyzje i zarządzenia władz centralnych i NKWD ZSRS oraz władz BSRS dotyczące deportacji obywateli II RP z obwodów Zachodniej Białorusi. Zespół obejmuje 1285 jednostek archiwalnych i liczy 13, 81 mb.